Qırımtatar Edebiy Tiliniñ İmlâ Qaideleri Toplamı (*)

Kemal Qoñurat

Qırımtatar Edebiy Tili Elifbeleri Tarihçesi

Türkiy halqlar kendi yazı tilleri içün V. asırda özel runik elifbe oluştırgan, VIII. asırdan soñ ise Uyğur ve Arab elifbelerinden yararlana kelgendirler. Qırım lehçesinde Arab harflerinen yazılgan ilk edebiy eserler XIII asır başlarında peyda oldular. Arab yazısı genelliknen türkiy ve özelliknen Qırımtatar tiliniñ fonetik hususiyetlerini keregince doğru yañsıtabilmez edi. Bu yazı 1884-1913 yıllar arası Ismail Gaspıralı tarafından, 1924 yılda da Sovetler devrinde islâh etilgen, amma bu uyğulamalar beklenilgen neticelerni bermegen ediler

Asrımıznıñ yigriminci yılları başlarında Sovetler Birligi ve Türkiye Cumhüriyeti'nde türkiy tillerni latin elifbesine keçirüv meselesi köterildi. Munaqaşalar 1. Türkiyatçılar qurultayınıñ (Baku, 1926) latin elifbesine keçmek qararı ile soñlandı

Qırım ASSR'de Qırımtatar tiliniñ latin elifbesine keçüvi meselesi 1927. yılnıñ 10-13 sentâbrinde çalışqan 1. Bütünqırım Ilmiy Konferensyasınıñ kün tertibine qoyulğan, 2. Bütünqırım ilmiy-imlâ Konferensyası (agustos 1929) ise latin elifbesini qabul ve tasdiq etken edi. Bu elifbede sozuqlar içün 8 ve tutuqlar içün 24 harf olmaq üzre toptan 32 harf bar edi

1938 yılı RSFSR Narkompros'ınıñ 22 iyün 1989 fermanı ile Sovetler Birligi'ndeki türkiy tillerniñ hepsi Rus-Kiril elifbesine keçirildi, Qırım'da "Yeñi Dünya" gazetesi 1938, 5 ağustos tarihinden Rus- Kiril elifbesi ile çıqmağa başladı

1992 yıl 17-20 iyül araları Qırımtatar Millıy Meclisi teşebbüsi ile Aqmescitte calışqan i.Qırımtatar tili - latin yazısına keçüv problemlerilı adlı milletlerarası konferensya Qırımtatar yazısını yañıdan latin elibesine keçirmek qararını qabul etti. Konferensya tarafından seçilgen elifbe komisyasınıñ teklifi esasında II. Qurultayda aşağıda ketirilgen elifbe tasdiqlandı. Qırım Özerk Cumhuriyeti Yuqarı Radasınıñ ¹ 1139-1, 9 aprel 1997 tarihli qararı da bu elifbeni tasdiq etti.

Elifbe

§1. Qırımtatar elifbesi sozuq davuşlar içün 8 ve tutuq davuşlar içün 23 harf bulundırmaq ile 31 harften oluşır. Harflerniñ bileşimi (terkibi), sırakeliş ve adlanışları aşağıdaqı kibidir

§ 2. Qırımtatarca'nıñ Kiril ve yañı latin elifbeleri harfleri arasında qarşılıqlar şöyledir: 

İmlânıñ esas prinsipleri

§ 3. Qırımtatar edebiy tiliniñ imlâsı, yani sözlerni doğru yazuvnıñ tertipke ketirilgen qaideleri şu prinsiplerge tayanır: 

- fonetik prinsip: sözler nasıl telâffuz etilseler öyle de yazılırlar. Bu prinsipnıñ qullanılışı sayıca pek çoq olğan sözlerniñ soñundaki etimolojik b, g, ğ davuşları yerine (kitab, töşeg, qulağ) sağır çiftleri p, k, q yazıluvında körünir (kitap, töşek, qulaq)

- morfolojık-fonemik prinsip - her bir morfem, aytılışı deñişken hallarda da bir çeşit yazılır: bar ğan- lar (aytılışı barğan-nar), yurt-daş (aytılışı yurt-taş), Murat-ov (aytılışı Murat-of), boğ-ça (aytılışı boh-ça)

- bazı hallarda semantik-etimolojik (siyrek yerine seyrek, silekey yerine sölekey) ve başqa prinsipler qullanılır

Fonemler terkibi

§ 4. Qırımtatar tilinde fonemler, başqa tillerde de olğanı kibi sozuqlar ve tutuqlar diye eki büyük gruppağa ayrılırlar. Buña köre de elifbe harflerine sozuq harfler ve tutuq harfler denilir.

Sozuqlar

§ 5. Qırımtatar tilinde 8 dane qısqa sozuq davuşlar bar olup, meydanğa kelüvlerinde iştirak etici nutuq organlarınıñ ayrı davuş telâffuzı zamanındaki durumlarına köre olar aşagıdaki üç gruppağa ayrılırlar.

1. Aldsıra ve artsıra sozuqlar 

a) artsıra (qalın) sozuqlar: a, ı, o, u 

b) aldsıra (ince) sozuqlar: e, i, ö, ü 

2. Tüz ve yuvarlaq sozuqlar 

a) tüz sozuqlar: a, e, ı, i 

b) yuvarlaq sozuqlar: o, ö, u, ü 

3. Keñiş ve tar sozuqlar 

a) keñiş sozuqlar: a, e, o, ö 

b) tar sozuqlar: ı, i, u, ü 

Sozuqlarnıñ fonetik özellikleri ve imlâları 

§ 6. Sozuqlar hava aqımınıñ boğazdan ve ağız boşluğından, çeñeler açıq olğan halda hiç bir engelsiz çıqmasından hasıl olurlar. Ayrı sozuqlarnıñ imlâsı: 

1) a - artsıra, qalın, tüz, keñiş sozuqtır, âdeta qısqa telâffuz etilir. Uzuncaraq telâffuzı Arabçadan alınma bazı sözlerde (bâriz, âşıq, âdet kibi) rast kelir ve bu uzunlıq yazıda â şeklinde harf töpesine "tüzeltme işareti" ketirmek ile kösterilir. Tüzeltme işaretiniñ g, k, l tutuqlarından soñ kelgen â töpesine ketirilmesi (gâvur, kâr, lâkin kibi) hem sozuq, hem tutuqnıñ yımşaq telâffuz  etilmelerine işarettir. Arabçadan alınma saat, musaade, mudafaa kibi sözlerde tekrarlı telâffuz etilir.

2) e - aldsıra, ince, tüz, keñiş sozuqtır, söznüñ başı, ortası ve soñunda rast kelir. Arabçadan alınma teessüf, teessürat kibi sözlerde tekrarlı telâffuz etilir.

3) ı - artsıra, qalın, tüz, tar sozuqtır , açıq hece oluştırırken (Qı-rım, tı-raş kibi) eşitilmez derecede qısqa telâffuz etilir. Söz kökleri ve yalğamalar terkibinde bulunır.

4) i - aldsıra, ince, tüz, tar sozuqtur, açıq hece oluştırırken (ti-lim, yi-git kibi) eşitilmez derecede qısqa telâffuz etilir. Söz başında kelgende (iş, iri, inad kibi) uzuncaraq telâffuz etilir, amma bu uzunlıq fonemik olmağanı içün yazıda farqlı kösterilmez. Söz kökleri ve yalğamalar terkibinde bulunır.

Arabça nispiy sıfatlarnıñ soñunda kelgen uzun i eski latince ve Kiril elifbelerimiz gelenekleri uyarınca –iy şeklinde yazılır (aliy, siyasiy, samimiy, Remziy kibi)

5) o - artsıra, qalın, yuvarlaq, keñiş sozuqtır. Kökel morfemlerniñ ekinci ve üçünci hecelerinde (qoqoroz, lololo kibi) pek seyrek bulunır, yalğama morfemler terkibinde bulunmaz.

6) ö - aldsıra, ince, yuvarlaq, keñiş sozuqtır. Kökel morfemlerniñ birinci hecesınde bulunır, yalğama morfemler terkibinde bulunmaz.

7) u - qalın, artsıra, yuvarlaq, tar sozuqtır. Tüzeltme işaretinen mevlûd, alûde, salût  kibi yazılışlarda û özünden öñde kelgen l'nıñ yımsaqlığına işaret eter.

8) ü - aldsıra, ince, yuvarlaq, tar sozuqtır. Ekinci, açıq hecede kelgende i kibi telâffuz etilir, amma dudaq çekimi qaidesi uyarınca ü yazılır. (dünkü, türlü)

Tutuqlar

 § 7. Qırımtatar yazı tilinde 23 tutuq fonem bardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, ñ, p, q, r, s, ş, t, v, y, z

Tutuqlar ya şuvultı, yaki şuvultı ve ses yardımınen hasıl olurlar ki, bazı hallarda şuvultı sesten, bazan da ses şuvultıdan üstün kelir.

§ 8. Tutuqlar, hasıl oluşlarında şuvultı ve sesniñ iştiraki, nutuq organlarınıñ durumlarına köre çeşit gruppalarğa ayrılırlar. Imlâ baqımından tutuqlarnıñ ses yolundan çıqışlarındaki özelliklerine köre yañravuq ve sağır tutuqlar diye gruppalanmaları önem taşır, şöyle ki: 1. Ses telleriniñ titreşimli durumında hasıl olğan yañravuq tutuqlar: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, ñ, r, v, y, z

2. Ses telleriniñ titreşimsiz durumında hasıl olğan sağır tutuqlar: ç, f, h, k, p, q, s, ş, t

§ 9. Yañravuq ve sağır tutuqlarnıñ 14 danesi öz araları birbirini qarşılayıcı 7 çift oluştırırlar, şöyleki: b~p, c~ç, d~t, g~k, ğ~q, v~f, s~z

Tutuqlarnıñ 9 danesi çiftsizdirler: h, j, l, m, n, ñ, r, ş, y

§ 10. Qırımtatarca sözlerde her bir tutuq, egizleşken olmasa (qattı, accı ; kibi) tek bir harfnen yazılır. Avrupa tillerinden alınma olup, asıl tildeki imlâsını deñiştirmegen know-how, show, Thatcher kibi bazı sözlerde eki (ve üç) harfnıñ bir tutuq davuş kibi; fax, xerox kibi keñiş kütlege tanış sözlerde ise bir tutuq harfniñ eki tutuq davuş kibi oqulması bu qaidege hilâf sayılmaz.

§ 11. h - ğırtlaqsal sağır tutuqtır, Türkiyce olmağan sözler terkibinde rastlanır. Söz başında eyice, söz soñunda (Allah, günah) ve öcek qapayıcı (sah-na, qah-ve) olaraq kelgende hafifçerek eşitilir. Qırımtatarca'da bu davuşnı tüşürip söylemek madayca, yerinde söylemek ise oqumışça, "kitabiy" söyleyişniñ köstergiçi olakelgendir. Ad ve soy adları terkibinde bu harfni yazmamaq mümkün degil (Hüseyinov, Hayder, Abdullah), çünki bu adlar belli-başlı Arab sözlerinden yapılğandırlar, amma laqırdıda tüşürmek (Üseyinov, Ayder, Abdulla) yañlış sayılmaz.

(*) Kemal Qoñurat , Günsel, Sayı : 2, 1999