İzzet Hairovnıñ hatıralarında “Taşkent protsessi” (*)

Avdet

Toplaşuvlarımız oquv yurtlarda, zavod ve fabrikalarda keçirile edi.

1961 senesi men SAMGU –niñ fizika bölügine kirdim. Aynı senesi sentâbr ayında qırımtatar yaşlarınen tanışıp, toplaşuvlarından birini ziyaret ettim ve böyle etip milliy areketke qoşuldım. 1961 senesi aynı şu gruppağa Mustafa Cemilev de kirgen edi. Bu gruppanı biz QYB- Qırımtatar Yaşlar Birligi dep adlandırdıq. Gruppamız çeşit bölüklerden ibaret edi. Esas vazifemniz ise yaşlarnı gruppamızğa davet etip, Vatanğa avdet ğayesini kenişletmek edi.
QYB-niñ teşkiliy bölügi studentler, fabrika ve zavodlarda çalışqan gençlernen çalışa edi. Siyasiy bölük ne yapmağa ve nasıl çalışmaüğa kerek olğanını añlata edi. Bu bölük Leninniñ eserlerini araştırıp, talil etip, milliy meselege dair malümatlarnı ögrene edi. Tarihiy-coğrafik bölük Qırım toponimikasını terenden ögrene edi. Biz evelki toponimikanı tiklemek maqsadı oğrunda çalışa edik. Edebiyat bölügi qırımtatar yazıcı ve şairlerniñ eserlerini araştıra ve ögrene edi. İqtisadiy bölükniñ vazifesi- havfsızlıq, provokatorlarnı tapmaq, nezaret edi. Bu bölükniñ reisi İzzet Hairov edi. İzzet ağanıñ aytqanına köre, teşkilâtları spetsposeleniye(sürügnlik yerlerde halq yerleştirilgen mahsus yerle) yerlerinde sistemağa qarşı çıqa edi.

1962 senesi 8 aprel künü Taşkentte instrumental zavodında Ahmet Asanovnıñ evinde gece teşkilâtnıñ meseleleri boyunca toplaşuv olıp keçti. Sabağa yaqın KGB hadimleri evimizni qırşavlap, evge atlıp kirdiler.
“Soñra epimizni soraştırmağa, apske almağa başladılar. Bir kün maña da kelip, saatlernen soraştırıp otura ediler. Soravlar bazıda 15-20 saat devam ete edi,”- dep hatırlay milliy areket veteranı.
1962 senesi avgust ayında Taşkentte teşkilât hadimlerini mahkemde mahküm ettiler. Marat Ömerov ve Seit-Amza Umerov “sovetlerge qaşrı faaliyet” içün cezağa tayinlendiler. Ciddiy deliller de yoq edi. O vaqıtta Amza ağadan bir şiir tutıp alğan ediler, Maratnı ise sovetlerge qarşı çalışqan teşkilât qurğanında qabaatladılar. Qırımğa avdet ğayesini olar sovetlerge qarşı faaliyet dep saya ediler. Teşkilâtnıñ bir çoq azaları çalışqan yerlerinden boşatılğan, oquv yurtlardan çıqarılğan ediler. Bazıları qorqıp, milliy areketten çetleşlen edi. Bu qırımtatarlarğa qarşı repressiyalarnıñ tek başlanğıçı edi.
1963-64 seneleri milliy areket faalligi biraz eksilgen edi. 1964 senesi qırımtatarlarnıñ ekinci delegatsıyası Moskvağa yol alğanda areketimiz yañı küçnen ilerilemege başladı.

Milliy areketniñ elçisi

Halqnıñ muracaatlarına iç bir cevap kelmegeninden, olarğa aslı kimse qulaq asmay kibi körüne, bundan milliy areketimiz canlana, daa semereli çalışmağa başlay, quvetleşe edi. Bu vaqıtqa İ.Hairovnıñ faaliyeti bayağı yüksek seviyege yetken edi. Amma bu ğayet ağır, aleketli iş edi. Er şey nezaret altında bulunğanda, telefonlar diñlengende, mektüpler baqılğanda milliy areket mahsus “çaparlar”(kuryer) sistemasını işlep çıqardılar. Bu “çaparlar” er bir vaziyetten bir çare tapar, ömründe çoq şey körgen tecribeli adamlar ediler. Böyle etip, iç bir kâğıtsız, bir yerden başqa yerge muayen bilgilerni kerek adamğa bildirie edi. “ Böyle mahsus çaparlar çoq degil, 4-5 adam edi ve biz bir birmizni bilmey edik.”- dep ikâye ete İzzet ağa. İzzet ağa da böyle çaparlardan biri oldı. Ondan da ğayrı Seydamet Memetov, Kemal Konratlı belli çaparlar ediler.
O vaqıtqa Özbekistanda milliy areketniñ bir qaç merkezi bar edi:
Samarkand vilâyeti, yolbaşçıları: Abduraman ağa, Bekir Umerov, İdris Asanin, İsmail Yazıcıyev, Rolan Kadıyev
Taşkent vilâyetinde bir qaç merkez bar edi. Olardan birine Mustafa Halilov yolbaşçılıq yapa edi. Bu gruppağa daa nevbetteki vatandaşlarımız kire edi: İzzet Hairov, Amza Ablayev, Bekir Osmanov, Mustafa Cemilev. Daa bir merkezniñ yolbaşçısı Refat Gocen edi.

Begavat gruppası- bu eñ küçlü gruppalardan birine Ceppar Akimov, Osman Ebasanov, Mayrem Martınov yolbaşçılıq yapa ediler.
Fergana vadiyi: Bekir Osman, Muhsin Osmanov
1965 senesi 27 avgustta Begavat şeerinde qırımtatar milliy areket tarafından teşkil etilgen birinci miting keçirilgen edi.
1967 senesi 29 avgustta ise teşebbüs gruppalarnıñ qararı ile Taşkentte Navoi teatri yanında miting ötkerildi. Bu yıllar içinde milliy areket pek yükseldi. Bir sıra tedbirler neticesinde 1967 senesi 5 sentâbr künü qırımtatarlardan satqınlıq lekesi sildirgen ferman çıqarıldı, amma aynı zamanda milliy areketniñ bir çoq iştirakçileri apske alındı.
Dünya cemaatçılığı problemalarımız aqqında bilmek kerek edi. Taşkent vilâyeti ve şeer teşebbüs grupplarından biri: Almalıq ve Angren teşebbüs gruppaları da bu fikirde ediler.

1968 senesi 13 sentâbr künü– İzzet Hairovnı apske alalar.
“Bizden evel keçirilgen mahkemelerini biz tafsilâtlı ögrene edik, böyleliknen mahkemede mitinglerde öz iştiragını red etmekten fayda olmağanını añladıq. 1969 senesi dostlarımıznıñ mahkemede yapqan hatalarnı, yañlış areketler ve sözlerini talil etp, ögrendik. Bizde evel mahkemege tüşken vatandaşlarımız bizge ders berdiler demek mümkün. Artıq Milliy areketemiz daa bilgili ve doğru areket etmege başladı.”-dep hatırlay İzzet Hairov. 1969 senesi 1 iyülden 5 avgurstqa qadar Taşkent şeer mahkemesinde qırımtatar tarihında “taşkent”, ya da “ 10-larnıñ davası” kibi bilingen mahkeme protsessi olıp keçti. Bu protsess bir yılğa yaqın azırlanıp, tetqiq ileri devamında mahküm etilgenlerniñ antisovet faaliyetini aşkâr etken deste deste vesiqalar toplanıldı.

Protsess

Bundan evel keçirilgen protsessler episi ayrı keçe, er biri öz- özüniñ problemasını özü çeze edi. Apske tüşkende bir sıra şahsiy ve umumiy, bazıda biri birine qarşı kelgen problemlernen rastkelesiñ. Şahsiy problemlerni çezgende pek muqayt olmaq, qarşı çıqmamaq kerek, amma aynı zamanda milliy areket ğayelerini mıtlaq qorçalamaq kerek. Bu yerde nasıl mevamını tutsan, devamı da öyle olur. Bu problemanen mahkemege tüşken er bir qırımtatarı rastkelgen edi. Bizge de evelki mahkemelerden elde etilgen tecribe bu davada pek yardım etti. Özümizni nasıl alıp baracağımıznı mahkeme başlamazdan evel bir qaç daqqada, keder etemge tırışsalar da, muzakere etip yetiştire edik. Mahkemeniñ 1 ve 2 künü- mahküm etilecek şahıslarnen tanışuv künü edi. Dava şaatları olaraq qırımtatarlar olmağanlar da çoq edi. İlk on mahküm mahkeme ve devletniñ qabaatlayıcıları olaraq çıqışta buluna ediler.

Yazılğan mektüpler, darqatılğan malümatlarnıñ episi kerçekten yüz bergenini tanıp, mahküm olunğanlar olarğa iftira dep aytqanlarını qabul etmey, tek aqiqatnı, olğan şeylerni aks etkenini tasdiqlay ediler. “Maqsadımız, bu dava sayesinde SSSRde qırımtatarlarnıñ aqsız vaziyetine em sovet , em de bütün dünya ceamaatçılığınıñ diqqatını çekmek edi. Mahkeme protsessine biñlernen qırımtatarlar kele edi. Mahküm etilgenlerniñ areketleri ve çıqışlarından er kes ayrette qala edi. Epimiz ertece kele, pencerelerniñ ömünde turıp, “Port Artur” yırını beraberlikte yırlay edik”,- dep hatırlay İzzet ağanıñ ömürarqadaşı Vasfiye Hairova.
Qabaatlayıcı vesiqada bu mahkeme davası “iftira” dep belgilengen edi. Tetqiq neticesinde belgilengenine köre, 1965 senesinden başlap bir qaç yıl devamında Özbekistanda tatarlardan ibaret teşebbüs gruppalar faaliyet köstermekteler, mahküm etilgenler ise- “bu teşebbüs gruppalarnıñ eñ faal iştirakçileridir”.
Mahküm etilgenler: Svetlana Ametova, Reşat Bayramov, Ayder Bariyev, Ridvan Gafarov, Rollan Kadırov, Riza Umerov, İzzet Hairov, Munire Halilova, Ruslan Eminov, İsmail Yazıcıyev- olar qırımtatar meselesini çezmek içün ğayret köstergenleri içün, yalan bilgilerni bulundırğan çeşit vesiqalarnı darqatqanları, şu vesiqalarğa imza toplağanları ,toplaşuvlar keçirgenleri içün qabaatlanğan ediler.

1969 senesi 5 avgust künü Özbek SSR Yuqarı Mahkemeniñ cinayet işleri boyunca Mahkeme kollegiyası mahküm etilgenlerni qabaatlı sayıp, Reşat Bayramov ve R.Kadıyevni 3 yılğa lagerlerge, A.Bariyev ve İ.Hairovnı 1.5. yılğa, R.Gafarov ve İ.Yazıcıyevni 1 yılğa mahküm ettiler. Ruslan Eminovğa 6 ay devamında çalışmaq cezası berildi. 10 ayğa apske alınğan Svetlana Ametova ve Munire Halilova ilk taqqiqat vaqtında cezasını alıp azat olundılar.

 5 avgust künü mahkeme qararı ilân etilgen soñ, 500-700 qırımtatarı mahkeme binası yanında toplaşıp, prokuratura binasına, soñra da Özbekistan Merkeziy Komitet binasına yaqınlaşmağa başladı. Miting iştirakçileri Prokuratura binası yanında oturıp numayış keçirdiler. Merkeziy komitetke yaqınlaşqanda numayış iştirakçilerine millitsiya hadimleri ucum yaptılar. İştirakçilerniñ bir qısmı quvuldı, başqa qısmıise apske alındı. Böyle etip, sovet devrinde qırımtatarlarğa dair eñ belli siyasiy protsesslerden biri yekünlendi.

Bu yıl- Taşkent protsessiniñ 45 yıllığıdır. Bu vaqialar aqqında araştırmacılar ve oquyıcılar 1976 senesi Amsterdamda çıqqan “ Taşkent protsessi” adlı kitabından ögrenip olurlar. Bu kitapnıñ taqdiri da meraqlıdır. Mesele şunda ki, mezkür mahkeme protsessniñ malümatları yazılıp alına edi. Bu da böyle kibi siyasiy işler içün bayağı siyrek rastkelgen aldır. Bu kitapnıñ muellifleri, tertip eticileri olmağanına baqmadan kitap bir sıra insanlarnıñ sayesinde dünya yüzüni kördi.
Apste olğanda bile milliy areket iştirakçileri milliy davanı bir daqqağa bile unutmay ediler. Qırımğa avdetnen bağlı ğayeler ve teşkiliy meseleler daima muzakere etile edi.

(*) 28/07/2014 - sanı: 30 avdet  http://www.avdet.org/tr/node/10126