"Vatan sevgisi imandandır"

Birleşmemiz kerekligi tekrarlanmaz maneviyatımızdan kelip çıqa (*)


Naciye AMETOVA



Bütündünya qırımtatar kongresi toplaşuvlarında

Biz vatanda işletilgen tilni qullanmaq, tasilden faydalanmaq, medeniyetni qorçalamaq kerekmiz

21-mayısta Qırım müendislik-pedagogika universitetiniñ küçük meclisler zalında Bütündünya qırımtatar kongressiniñ delegatları ve musafirleri iştiraginde tasil, ilim, medeniyet, til boyunca umumiy toplaşuv olıp keçti.

Toplaşuvda Qırım tasil ve ilim vezirliginiñ, Medeniyet vezirliginiñ, «Maarifçi» assotsiatsiyasınıñ, Qırımtatar yazıcılar birliginiñ vekilleri, til ve medeniyetimizniñ inkişafınen oğraşqan alimler toplandılar.

Toplaşuv iştirakçileri tilimiz, medeniyetimiz ve ilimimizni bugünki künde ve kelecek 2 - 3 yıl devamında inkişaf ettirmek yollarını muzakere ettiler ve tekliflerini ayttılar.

Toplaşuvnı QMP universitetiniñ rektorı Fevzi Yaqubov ve Qırımtatar Milliy Meclisi medeniyet ve tasil idaresiniñ başı Safure Kacametova selâmlav sözlerinen açtılar ve olarğa mürekkep işlerinde mufavaqiyet tilediler.

Toplaşuvğa Tavriya milliy universitetiniñ professorı Adile Emirova, Romaniya musulman tatar-türkleri demokrat birliginiñ baş kâtibi, «Övidius» universitetiniñ professorı Eden Mamut, Bilkent universitetiniñ professorı Haqan Qırımlı nevbetnen reislik yaptılar.

Tedbirniñ başında universitet talebeleri Eşref Şemi-zade, Bekir Çoban-zade, Çerkez-Ali Ametovnıñ ana tilimiz aqqında yazğan şiirlerini oqudılar. Soñra çıqışlar başlandı. İlk söz Adile Emirovağa berildi. O, «Qırımtatar tili Ukrainanıñ til ve medeniyet müitinde» maruzasınen çıqışta bulundı. Qırımtatar tiliniñ içtimaiy statusı, demografik quveti, yani onı bilgenlerniñ sanı, qırımtatarlarnıñ til qullanuvınıñ seviyesi, qırımtatar tiliniñ içtimaiy vazifeleriniñ miqdarı, qırımtatar grafikası, edebiy qırımtatar tili ve onıñ klassifikatsiyası, tillerniñ biri-birine qarışuv problemleri aqqında ayttı.

Tilimiz qoranta seviyesine tüşti

QMP universiteti tarih ve filologiya fakultetiniñ dekanı içtimaiyat ilimleri namzeti Refik Qurtseitov XXI asırda Qırımda etnolingvistik siyaseti» nutqınen çıqış yaptı ve halqımız arasında ana tili bilgisiniñ fayızı, qorantalarımızdaki til vaziyeti aqqında malümat berir eken, soravdan keçken 1000 insannıñ cevapları neticesinde tilimizniñ bugünki vaziyetini raqamlar esasında aydınlattı.

Belli olğanına köre, halqımıznıñ 42 fayızı tilni tek añlay, amma laf etmey, 31 fayızı serbest laf ete, 6 fayızı edebiy tilde yaza, 70 fayızı doğmuşlarınen ana tilimizde laf ete, amma temiz ana tilinde tek 10 fayızı laqırdı ete eken.

-Qırım mekteplerinde tasil alğan talebelerniñ 20 fayızı qırımtatar talebeleridir, amma olarnıñ tek 8,7 fayızı ana tilimizde oquylar. Tilimiz 10-20 yıldan yoq olmaq havfı astında bulunmaqta. Şu sebepten biz, devlet ve halqara teşkilâtlarğa muracaat etip, tilimizni qorçalamaq içün areket etmek kerekmiz, - dedi.

Medeniyet veziriniñ muavini İsmet Zaatov latin elifbesine keçüv meselesi boyunca fikir bildirir eken: «Bizge Q arifi kelişmey, onı alıp taşlamaq kerek», - dedi. Bu teklif çeşit-türlü fikirlerge sebep oldı.

Eden Mamut çıqışında Romaniyada yaşağan tatarlarnıñ til vaziyeti, tasil problemleri aqqında, cümleden, böyle dedi:

Romaniyanıñ Dobruca bölgesinde yaşağan tatar toplumı asıl qırımtatarlardır. Olar XVII-XX asırlarda Qırımdan dalğa-dalğa ketip, Dobrucada yerleşkenler. Bizde de bir çoq problemler bar.

Bir qaç sene evel latin urufatına keçmek meselesi üstünde toplaşuv keçirilgen, qararlar qabul etilgen ve bu yönelişte ilmiy ceetten çalışacağımız aqqında laf yürsetken edik. Lâkin bir sıra areketlerden soñ, er şey yerinde qaldı.

Biz Romaniyada qırımtatar tilini mekteplerde ögrenemiz, devlet yardım ete, amma qırımtatar tili Qırımda şekillenmese, dünyanıñ iç bir köşesinde inkişaf etmez.

Şu sebepten Vatandan uzaq yaşağan qırımtatarlar içün umumiy «Elifbe» çıqarmaq, «Uzaq egitim (tasil) sisteminiñ laboratoriya»sı, yani merkezini teşkilâtlandırmaq kerek. Dernekler yardımınen radio, televideniye vastasında ana tilimizni eşitmek yollarını tapmaq kerekmiz.

Şimdi Avropa seviyesinde ğayet güzel Avropa şurasınıñ azğınlıqlar ve regional tiller Hartiyası bar. Ukraina ve Romaniya tarafından bu Hartiya tanıldı. Şimdi onıñ çerçivesinde Avropa yardımınen imkânlar açıla. Bu imkânlar neticesinde birlikte eki bölge arasında kitaplar yazıla biline, televideniye ve radio ola bile ve biz bu imkânlardan faydalanmaq kerekmiz, - dedi.

Vatanda qullanılğan elifbeni diaspora da qabul etmeli

Haqan Qırımlı çıqışında:

«Qırımda olsun, diasporalarda olsun, tarih, medeniyet ve bütün işlerni birleşip yapmaq kerekmiz, - dedi ve elifbe meselesine ayrıca toqtaldı. -Sovetler devleti bizim tilimizni kirill urufatına çevirgende, ariflerniñ episi «uyğun» oldı, bizge kelişken ya da kelişmegen ariflerni qıdırmadı. Biz ise latin elifbesinde o arif kelişmey, bu arif kelişmey deymiz.

Onı olğanı kibi qabul etmek kerek. Bir, eki arifni ögrenmek qolay ve iç bir milletniñ elifbesini diaspora çezip olamaz, onı Vatan çezer. Vatanda qaysı elifbe qullanılsa, diaspora da onı qabul etmek kerek. Qırımtatar tilini mükemmel bilgen adam bütün türk tillerini añlar, çünki bu tilde qıpçaq ve oğuz şiveleri bar.

Til meselesi yüz fayız siyasiy meseledir. Kirillitsa boynumızdaki buğavdır. Bu ruslaşuvdır. Men ruslardan ne qadar uzaq tursam, o qadar çoq yaşaycam, dep tüşünmek kerek.

Vatanğa qaytmaq içün halqımız devlet qanunlarını beklemedi, özü areket etti. Aydıñız, biz kene ögge yılışayıq. Latin urufatını bilmeyim, degen adam olmasın, kâfirler artımızdan kelsinler», - dedi ve tilimizniñ inkişafı aqqında daa çoq temelli fikirler bildirdi.

Orta yolaq - Bağçasaray tilini deñiştirmege aqqımız yoq

Çıqışlar devamında bir sıra alimler, cümleden, Türkiyeden doktor-filolog Zühal Yüksel qırımtatarlarnıñ asırlar devamında inkişaf etip kelgen orta yolaq, yani bağçasaray tilini deñiştirmege aqqımız yoq, biz vatanda işletilgen tilni qullanmaq kerekmiz, degen fikir bildirdiler.

«Maarifçi» birleşmesiniñ reisi Safure Kacametova çıqışında: «Vatanda yaşağan qırımtatar halqınıñ vaziyeti eñ ağırdır. Çünki ukrain tili - devlet tili, rus tili - mono til, bizim tilimizniñ statusı yoq. Tasil meselesine kelsek, şimdi er şey yerli akimiyet qoluna berildi», - dedi em de delegat ve musafirlerge tasilimizniñ vaziyetini qısqadan tarif etti.

Toplaşuvda Türkiyeden professor Nevzat Yalçıntaş, Filip Örlik adına demokratiya institutınıñ yolbaşçısı, professor Natalya Belitser, QMP universiteti qırımtatar ve türk filologiyası kafedrasınıñ üyken ocası Nariman Abdulvaapov, QMP universiteti qırımtatar ve türk filologiyası fakultetiniñ dekanı, pedagogika ilimleri namzeti Enise Abibullayeva çıqışta bulundılar. Olar til, medeniyet, tarihımız aqqında fikirler bildirdiler.

Bu çıqışlar bitken soñ delegat ve musafirler meselelerni tar ve mütehassıslar dairesinde muzakere etmek içün, Tasil, İlim (til ve edebiyat), Medeniyet bölüklerine bölünip, çalıştılar.

Milliy tilimizniñ tasil esasında saqlanuvı ve inkişafı

Tasil bölüginde tarihiy vatanda ve diasporada yaşağan qırımtatar halqınıñ tilini milliy tasil esasında saqlanuvı ve inkişafı meseleleri baqıldı.

Tasil bölügine Safure Kacametova ve TMU qırımtatar edebiyatı kafedrasınıñ müdiri Şevket Yunusov reislik yaptı.

QMP universiteti ilmiy-tetqiqat merkeziniñ üyken hadimi Seyran Üseinov balalarda ana tiline ve medeniyetine sevgi aşlavda qorantanıñ emiyeti,

Aqmescit şeeri 42 sanlı mektepniñ başlanğıç sınıf ocapçesi Elvira Böriyeva ana tildeki başlanğıç tasilniñ qırımtatarlarnıñ milliy tasiliniñ inkişafında tutqan esas yeri aqqında,

Diplomdan soñ tasilni yükseltüv cumhuriyet institutı qırımtatar tilinde tasil laboratoriyasınıñ müdiri Melek Alidinova qırımtatar mektepleri ögünde turğan meseleler,

Şevket Yunusov Aliy oquv müessiselerinde milliy kadrlarnı azırlav tecribeleri,

«Miras» cemaat teşkilâtınıñ reisi Şefiqa Abduramanova qırımtatar tilinde aliy tasilniñ inkişaf yolları aqqında maruzalar oqudılar ve fikirler bildirdiler.

Edebiyatımıznıñ özara yaqınlaşuvı - tilimizniñ yaqınlaşuvıdır

Edebiyat bölüginen qırımtatar tili ve edebiyatınıñ aktual meseleleri ve inkişaf yolları meselesi baqıldı ve teklifler bildirildi.

Bu bölükke Romaniya Musulman tatar-türkleri demokratik birligi, Bükreş şübesi reisi Qiyaseddin Üteu, Poloniyadaki qırımtatar birliginiñ reisi Selim Hazbiyeviç, Enise Abibullayeva reislik yaptılar.

Toplaşuvda QMPU, Qırımtatar ve türk edebiyatı kafedrasınıñ ocası Nariman Seitâğyayev Qırımda (Ukraina) ve Dobrucada (Romaniya) qırımtatar tili em de yazısınıñ qullanıluvı,

Qiyaseddin Üteu Dobrucada qırımtatar tiliniñ vaziyeti,

QMPU Qırımtatar ve türk edebiyatı kafedrasınıñ müdiri, professor İsmail Kerimov Qırımtatar filologiya iliminiñ inkişaf yolları,

Qırımtatar yazıcılar birliginiñ reisi Riza Fazıl Qırımtatar yazıcılar birligi ve onıñ diaspora yazı-cılarınen edebiy alâqaları,

QMPU Qırımtatar ve türk edebiyatı kafedrasınıñ üyken ocası, yazıcı Ablâziz Veliyev Qırım ve Dobruca qırımtatarları edebiyatınıñ özara yaqınlaşuvınıñ tilimizniñ yaqınlaşuvına qoşacaq issesi aqqında çıqışlar yaptılar.

Çıqışlar devamında bir sıra diger alim ve yazıcılar fikirler bildirdiler.

Vaziyetni tek beraberlikte yahşılaştırmaq mümkün

Medeniyet bölüginde tarihiy miras ve ananeler esasında qırımtatarlarnıñ milliy medeniyetiniñ inkişaf yolları meseleleri baqıldı ve çıqışta bulunğanlar aktual problemlerni köterip, öz tekliflerini bildirdiler.

Bölükke Qırımtatar sanat müzeyiniñ müdiri Safiye Eminova ve QMPU Qırımtatar ve türk filologiyası kafedrasınıñ üyken ocası Nariman Abdulvaapov reislik yaptı.

Tedbirde İnşaat milliy akademiyası mimarcılıq kafedrasınıñ müdiri Zarema Nagayeva Qırımtatar halqınıñ etnik ve medeniyet ananeleriniñ şekillenüvi keçmişi ve kelecegi aqqında fikirler bildirdi.

«Miras» cemaat teşkilâtınıñ reisi Şefiqa Abduramanova Vatanda yaşağan qırımtatarlar ve diaspora arasında içtimaiy-medeniy alâqalarnı birleştirmek yollarını ayttı.

Qırımtatar ressamlar birleşmesiniñ reisi İrfan Nafiyev qırımtatar ressamlarınıñ tarihı ve problemleri aqqında malümat berdi.

Safiye Eminova medeniy mirasnıñ zemaneviy vaziyeti aqqında ayttı. Bu vaziyetni tek beraberlikte yahşılaştırmaq mümkün olğanını qayd etti.

Kongress çerçivesinde ötkerilgen bu toplaşuvlarda baqılğan bir sıra müim meseleler halqımız ögünde tilimizni, medeniy mirasımıznı, ananelerimizni, edebiyatımıznı saqlamaq, inkişaf etmek problemleri keskin turğanını kösterdi. İleride alâqalar sıqı bağlanılacağına ve bu meseleler çerçivesinde işler yapılacağına em de umumiy emek, israrlıq neticesinde yeñişler qazanacağımızğa ümüt besleymiz.

(*)3 İyunâ 2009 | Milliy Meclis 




Özet: Belli olğanına köre, halqımıznıñ 42 fayızı tilni tek añlay, amma laf etmey, 31 fayızı serbest laf ete, 6 fayızı edebiy tilde yaza, 70 fayızı doğmuşlarınen ana tilimizde laf ete, amma temiz ana tilinde tek 10 fayızı laqırdı ete eken.


Konu:
yazı


Güncelleme:
06.09.2014 16:54:40


Yazarın diğer yazıları:
Naciye AMETOVA


45. sayıdaki diğer yazılar

252 defa okundu
Yazıcı uyumlu sayfa