QIRIMDA PROBLEMLER VE STABİLLİK İSTİQBALLERİ

Mustafa Abdülcemil KIRIMOĞLU

Qırımtatar halqı Meclisiniñ reisi Mustafa Cemilevniñ Avropa parlamentinde yapqan maruzası

 Brüssel, mart 17, 2010 s.

Sayğılı reis cenapları, Avropa parlamentiniñ sayğılı deputatları! Hanım ve efendiler!

            Birinciden, meni davet etkeniñiz ve aynı vaqıtta Avropadaki 27 yetekçi demokratik memleket taqdim olunğan  dünyanıñ, belki de, eñ itibarlı parlamentinde çıqış yapmaq imkânını bergeniñiz içün teren minnetdarlığımnı bildirmek ister edim. 66 yıl evelsi sovet rejimi tarafından bütünley ğayıp etilüvge mahküm etilgen ve Şarqiy Avropanıñ az sayılı halqlarından biri sayılğan qırımtatar halqınıñ vekili sıfatında bugün bu yerde çıqışta bulunaraq, büyük şeref ve büyük mesüliet is etem.

            Bunıñnen beraber, Ukraina ve Qırımnıñ problemlerini muzakere etüvge bağışlanğan mahsus toplaşuv keçirmek qararını alğanıñız içün teşekkür bildirem. Ukrainadaki ve hususan Qırımdaki vaziyet ğayet mürekkep ve telükeli bu regionda ileride stabillikni pekitüv meselesinen bağlı vaqialarnıñ ketişatı boyunca çeşitli faraz-tahminler nasıldır yahşılıq beklemege sıra qaldırmay. Şunıñ içün de bizim problemlerimizge çetten ayırılğan diqqat ayrıca emiyetlidir.

            Elbet de, menim çıqışım içün ayırılğan vaqıt içinde bizim problemlerimizniñ episini olduqça tolu kölemde beyan etmek imkânı olmaz, amma, zanımca, şu eksiklik sualler ve cevaplarğa ziyadece ayırılğan vaqıt esabına ödelir.

Ukrainanıñ territorial bütünligi telüke altında

            Qırım Ukraina territoriyasınıñ 4 fayızını ve ealisiniñ 5 fayızını teşkil etse de, yarımadada olayatqan vaqialarğa Ukrainanıñ ve, hususan, onıñ yaqın qoşmusı – Rusiyeniñ informatsiya vastalarında, Ukrainadaki diger regionlarınıñ episine baqqanda, ziyade yer ayırıla. Bunı yarımada bir sıra hususiyetlerge, bunıñnen beraber bir sıra problemlerge malik olğanınen añlatmaq mümkün. Olar öz vaqıtında al etilmegen taqdirde em Ukraina cemiyeti içinde, em Ukraina ve Rusiye arasındaki özara munasebtlerinde doğrudan-doğru zatlaşuvlarğa ketire bile.

            2008 senesi avgust ayında Rusiye orduları mustaqil Gürcistannıñ esas qısmını zapt eterek, o yerde öz arbiy bazalarını meydanğa ketirgen em de Gürcistannıñ territorial bütünligini qaba bozıp, Abhaziya ve Cenübiy Ösetiyanıñ mutsaqilligini bir taraflı tertipte tanığan soñ vaziyet daa ziyade kerginleşti ve daa da telükeli oldı.

            Bu yılnıñ başında Rusiye oña başqa ülkelerde yaşağan rusiyeliler bir de-bir havf astında qalayatqanı taqdirde, oña arbiy küçüni öz territoriyasınıñ tışında qullanmaq uquqını bergen yañı arbiy doktrinanı qabul etken soñ telüke daa da arttı. Hatırlatmaq isteyim ki, Rusiye Gürcistanğa ücümini aqlayaraq, şu ülkede yaşağan ve olarğa kün-evelden Rusiye pasportları darqatılğan abhazlar ve ösetinlerniñ aq-uquqları bozulğanına sıltavlarnı esas delil olaraq ketirgen edi. Albu ki, Qırımda eñ azınen on biñlernen grajdanlar Rusiye pasportlarına da eki devlet vatandaşlığına malikler.

            Rusiye-Gürcistan cenki Qırım ve bütünley Ukraina içün daa şunıñnen telükeli edi ki, Aqyarda (Sevastopolde) bulunğan Rusiye Qara deñiz flotınıñ gemileri şu cenkte iştirak eterek, Gürcistannıñ şeerlerini top ateşine tutqan edi. Belli ki, cenk qaidelerine köre, Gürcistan imkânı ve istegi olğanı taqdirde, qarşılıq olaraq, tek şu gemilerge degil de, olarnıñ bazalarına da, yani Qırımnıñ territoriyasına ateş açmaq uquqına malik edi. Şunıñ içün Ukraina territoriyasında Rusiye Qara deñiz flotunıñ ileride de bulunuvı, hususan Rusiyeniñ yañı arbiy doktrinasını nazarğa alsaq, Rusiye ve Ukraina arasındaki normal munasebetlerni pekitmege mania olmağa ve Ukraina territoriyasınıñ bütünligini havf astında qaldırmağa em de Qırımda milletlerara kerginlikniñ sebeplerinden biri olmağa devam etecek. Qırımdaki Rusiye meyilli separatist küçler bu flotnı özüniñ istinatgâhı, dep sayalar. 

Milletlerara ve dinlerara munasebetler, Qırımnıñ tamır halqını aqsımlav

            Qırımda mevcut olğan problemlerniñ tarihiy tamırları bar ve olarnıñ çoqusı eñ evelâ başta monarhik Rusiyeniñ, soñundan bolşevik rejiminiñ akimiyeti Qırımda tamır halq – qırımtatarlarğa qarşı yapqan vahşiy siyasetniñ asabalığına bağlıdır. İşbu cinaiy siyasetniñ eñ yüksek noqtası, belli ki, Qırımda tamır halqnıñ 1944 senesi mayıs 18-de yüz bergen sürgünligi ve genotsidi oldı. Soñundan bulğarlar, yunanlar ve ermeniler de sürgünlikke oğratılğanlar. 1941 senesi avgust ayında ise, yani Almaniya ile cenkniñ başında, Qırımdan etnik almanlar sürüp çıqarılğan ediler.

            SSSRde ömürge keçirilgen kütleviy sürgünliklerniñ tarihı sizge olduqça belli olğanını esapqa alıp, sadece aşağıdakilerni añıp keçmeknen kifayetlenecem: sürgünlikniñ birinci yılları, mahsus yerleşüv yerlerinde üküm sürgen açlıq, suvuqlıq ve aqsızlıq şaraitinde, insannıñ ayatı mahsus qanun altı aktlardan yolbaşçılıq alğan arbiy komendantlarnıñ nazına tamamile tabi olğan alda, Qırımnıñ tamır halqınıñ – qırımtatarlarnıñ 40 fayızından ziyadesi yoq etilgen edi. Olarnıñ ekseriyeti bala-çağa, qartlar ve qadınlar olğanlar, çükni erkeklerniñ esas qısmı cenk cebelerinde bulunğanlar.

            Bu cinayetlerge, şübesiz, genotsid olaraq qıymet kesmek mümkün, çünki olarnıñ esas maqsadı – qırımtatar halqını özgün bir etnos olaraq bütünley yoq etmekten ibaret edi. Genotsidniñ facialı aqibetleri bugün de bitirilmedi.

Rusiyeniñ çeşit vilâyetlerinden acele sürette Qırımğa kütleviy sürette köçürilgen ve sürgünlilerniñ evlerinde yerleşken adamlarğa Sovet propagandası on yıllar devamında aynı fikirni siñdirerek, sürgün etilgen adamlar Sovet akimiyetine ve ruslarğa duşman olğanlarını añlatqan ve olarnıñ şahsında duşman obrazını yaratqan edi. Kerçekten de, bu propaganda bereketli zemin tapqan edi, çünki böylece, Sovet akimiyeti tarafından eziyet ve ölümge mahküm etilgen qırımtatarlardan çekip alınğan bütün mal-mülkniñ saibi olğan köçip yerleşkenlerge nasıldır ruhiy raatlıq bere ve olarnı maneviy aqlay edi. Böyle propaganda negizinde bir qaç nesil ösken ve, tabiiy ki, qırımtatarlarğa qarşı duşmancasına munasebet bugünge qadar eppeyi saqlanıp qala. Şunı da qayd etmeli ki, yarımadanıñ 90 fayızına yaqın rus tilli ealisini cenkten soñ köçip yerleşkenler ve olarnıñ evlâtları teşkil eteler. Em Ukrainanıñ içinde, hususan Qırımda, em de Ukrainanıñ tışında yarımadada kerginlikni saqlap qalmağa menfaatdar olğan siyasiy küçler olduqça çoqtır.

            Qırımda bir sıra teşkilâtlar deyerlik er yıl, qırımtatar halqınıñ 1944 senesi mayıs 18-de olğan sürgünliginiñ yıllığı arfesinde mezkür sürgünlikke kim nasıl qıymet kese, degen mevzuda sotsiologik tedqiqatlar keçireler. Olarnıñ neticelerine köre, Qırımnıñ rus tilli ealisiniñ 70 fayızı bu cinayetni bütünley aqlay eken. Em de olarnıñ çoqusınıñ fikirince, qırımtatarlarnı qaytadan Qırımdan sürgün etmek kerek eken.

            Kene de şu sotsiologik tedqiqatlarğa köre, Qırımnıñ qararnen aynı o qadar rus tilli sakinleri Qırımnı Rusiye Federatsiyasınıñ erkânında körmege istey ekenler. Qırımtatarlarnıñ esas qısımı böyle istiqbalge qatiyen qarşı olğan soñ, Rusiye meyilli adamlar olarnı duşman, dep sayalar.

Qırım muhtariyatındaki akimiyet qurumlarında, şu cümleden uquqqorçalayıcı ve mahkeme organlarında, şovinizm derecesi turmuştakisinden az degil. Bunıñ içün qırımtatarlar er yerde ve er bir seviyede şiddetli aqsımlavnen ve özüniñ eñ adiy uquqlarınıñ qaba bozulğanınen rastkeleler. Qırımnıñ territoriyasında qırımtatarlarğa qarşı yapılğan çoqtan-çoq cinayetler, şu cümleden, vahşiylik areketleri, mezarlıqlarnı, camilerni aramlav, ofislerni yandıruv, qırımtatarlarnı aqaretlemek ve qorqutmaq maqsadınen divarlarda pis sözler yazuv, adetince, açılmay ve kimse cezalanmay.

            Qırımnıñ territoriyasında inanğanlarnıñ ekseriyeti özüni pravoslav, dep sayalar ve Moskva patriarhatınıñ pravoslav kilsesine alâqadarlar. Qırımtatarlar ise sunniy ehlinden olğan musulmanlar olalar.

            Qırımtatarlarnıñ diniy ayatını ğayrıdan tiklev ceryanı, Ukraina qanunlarınıñ liberallığına baqmadan, çoqtan-çoq memurlar arasındaki ksenofobiya ve islâmdan qorquvnıñ seviyesi yüksek olğanı içün, ağır vaziyette qala. Bunıñnen beraber, devlet memurları bir de-bir çoq sayılı konfessiyanıñ menfaatlarını defalarca qorçalay da, başqa konfessiyanıñ vekilleriniñ, meselâ musulmanlarnıñ uquqlarına mania olalar.

            Aqmescit şeerinde yüz bergen vaqia   misal olaraq ketirmege isteyim. Bu şeerde Büyük caminiñ qurucılığı içün topraq altı yıl devamında öyle de ayırılmadı. Amma, aynı vaqıtta, pravoslav kilsesi içün ibadethanelerniñ qurulmasına 5 topraq uçastkasından ziyadesi ayırılğan edi.

Böyle vaziyetke baqmadan, adamlarnıñ aqıl-feraseti sayesinde, Qırımda diniy zeminde ola bilgen ciddiy çatışuvlarnıñ ögü alınıp kelmekte. Teessüf ki, böyle çatışuvlarğa yol açmaq areketleri adimiy sürette yapıla.

            Meselâ, bir qaç yıl evelsi Qırımnıñ er bir yerinde, birinci nevbette eali punktlarına kirişte ve çıqışta, bazı allarda ise cenkten evelki musulman mezarlıqlarında pravsolav haçlarını tiklev areketleri yapıldı. Qırımnıñ er bir yerinde 2000-ge yaqın haç qoyulacaq edi. Belli ki, şu haçlar Qırımğa rusiyeden ketirilgen ediler. Elbet de, bu yerde mesele nasıldır hristian fanatizminde degil. Bu kampaniyağa Qırım kompartiyasınıñ yetekçisi ve aynı vaqıtta muhtariyat parlamentiniñ spikeri L. Graç, öz vaqtında Qırımda camilerni de, hristian kilselerini de, yeudiy sinagogalarını da yernen-yeksan etken siyasiy küçniñ temsilcisi olıp, yolbaşçılıq yapqan edi. Elbet de, qırımtatarlar buña qarşı çıqqanlar ve o vaqıt keniş miqyaslı qanlı çatışuvlarğa az qalğan edi.

            Deycegim, öyle küçler bar ki, olar Qırımdaki tez bozula bilgen stabillikni vaqtı-vaqtınen ciddiy sarsıta bilgen vaziyetlerni olduqça professional sürette meydanğa ketireler. Milletlerara ve dinlerarar zıddiyetlerni qızıştıruvğa salmaqlı isseni yerli siyasiy ve öligarhik küçlerniñ nezareti astında bulunğan informatsiya vastaları qoşalar.

            Bir çoq rus tilli gazetalar ve, hususan, internet-saytlar tek qırımtatarlarğa degil de, ukrainlerge de qarşı sayğısızlıq ve nefret saçqan publikatsiyalarnen toludır. Ekseri allarda böyle publikatsiyalar başta Rusiyeniñ informatsiya vastalarında peyda ola ve bundan soñ Ukrainadaki rus tilli neşirler olarnı ğayrıdan basalar. Ameliyat köstere ki, bu informatsiya vastalarını ya da publikatsiyalarnıñ müelliflerini cevapkârlıqqa çekmek içün mahkemelerge muracaat etmekniñ iç bir faydası yoqtır.

Qırımtatarlarnıñ yerleşüv problemleri

            Sovetler birligindeki "ğayrıdan quruv"nıñ soñki yıllarında, Ukraina mustaqillikke irişmek niyetini ilân etkende qırımtatarlarnıñ Qırımğa kütleviy sürette avdet oluvına imkân açıldı ve şu yıllar içinde repatriantlar toplu yaşağan 300 qasaba meydanğa ketirildi. Bu qasabalarda 500-den 6 biñge qadar adam yaşay. İşbu qasabalarnıñ müendislik ve sotsial kommunikatsiyaları ekseriyette minimal ihtiyacalrğa riayet etmey: yollar, gaz ve suvnen teminlev sistemleri, tibbiyat punktları, mektepler ve bala bağçaları qurulmağan. Aynı vaqıtta, şu qasabalarda yaşağan bir çoq qırımtatar qorantaları öz evleriniñ qurucılığını bitirip olmağanlarını esapqa alsaq, olar sağ qalmaq içün amelde kündelik küreş alıp barğanları açıq-aydın körüne.

            A. Razumkov adına Ukraina iqtisadiyat ve siyasiy tedqiqatlar merkeziniñ malümatlarına köre, qırımtatarlar arasında işsizlik derecesi, Qırım boyunca baqqanda orta esapnen, eki qat ziyadedir.

Qırımtatarlar Vatanğa endi qaytıp başlağan yıllarında işhane yolbaşçılarınıñ ve akimiyet organlarındaki vazifedar şahıslarnıñ çoqusı ksenofob munasebetlerinden dolayı olarnı işke almağan olsa, şimdi buña daa personalnı kütleviy qısqartuvlarğa sebep olğan iqtisadiy inqiraz ve istisalnıñ eksilüvi de qoşuldı. Adet üzre, işke soñundan kelgenlerni qısqarta ekenler, demek, eñ evelâ qırımtatarlar qısqartıla.

            Qırımtatarlar muhtariyattaki ealiniñ 13 fayızını teşkil etseler de, icra akimiyetiniñ strukturalarında ve uquqqorçalayıcı organlarda olarnıñ vekâletlik derecesi 3-4 fayızdan yuqarı köterilmey, mahkeme organlarında ise olarnıñ vekâletligi  deyerlik yoqtır.

            Sürgünlik yerlerinde, esasen Özbekistanda, çeşitli menbalarğa köre, daa 100 biñden 150 biñge qadar qırımtatar qalmaqta. Olarnıñ esas qısmı ana-Vatanğa qaytmağa ıntıla, amma iqtisadiy manialardan em de migratsion qanunlar farq etkeninden dolayı köçip olamaylar.

Topraq meselesi

            Qırımda endi çoq yıllardan berli topraq meselesinde adaletni tiklev problemi olduqça keskin tura. Akimiyet ana-Vatanğa qaytıp keleyatqan repatriantlarğa topraqnı maniasız ayırsa, çoqusı özlerine evler qurıp olur ediler. Amma akimiyet, aksine, rus tilli ealige daça ve bostanlar içün topraqnı tezce darqatıp başladı. Aynı vaqıtta, özlerine ev-mesken quracaq qırımtatarlarğa topraq ayırmaqtan baş tarttı. Bunıñ maqsadı – Vatanğa avdet ceryanını toqtatmaq ya da, eñ azından, onı olduqça qıyınlaştırmaq ve çanalatmaqtır.

            2001 senesi qabul olunğan Ukraina topraq kodeksiniñ 25-nci maddesi topraqnı privatizatsiya yapmaq pritsipinde repatriantlarğa nisbeten adaletsiz ve aqsımlayıcıdır. Bu madde boyunca devlet topraqları ve kommunal köy hocalığı işhaneleriniñ topraqları, yani evelki kolhoz ve sovhozlarnıñ topraqları, yalıñız şu işhanelerniñ işçilerine saiplikke berile bile eken. Sürgünlik yerlerinden Qırımğa qaytıp kelgen qırımtatarlarnıñ ekseriyeti, belli sebeplerden ötrü, Ukraina territoriyasındaki kolhoz ve sovhozlarnıñ azaları olmağanları içün, privatizatsiiyada da iştirak etmekten marum ediler. Ana-Vatanğa qaytıp kelgen qırımtatarlarnıñ 75 fayızı köy yerlerinde yerleşkenini esapqa alsaq, topraqsız, demek, qazanç menbalarısız repatriantlar qaldılar. Yani repatriantlarğa sürgünlik vaqıtında qanunsız çekip alınğan topraqnı, evlerni ve mal-mülkni qaytırıp bermegenlerinden ğayrı, topraqnı privatizatsiya yapmaq uquqından bile marum qaldırğanlar. Em köy yerlerindeki, em şeerlerdeki büyük territoriyalarnıñ saipleri yerli memuriyetlerniñ çinovnikleri, Kiyev ve Rusiyedeki yüksek mertebeli memurlar em de, adet üzre, topraq ayıruv içün mesül memurlarğa qabar bergen çeşitli kommertsiya işhaneleri oldılar.

            Böyle şaraitlerde qırımtatarlar özlerine ev-mesken qurmaq içün devlet ya da kommunal topraqlarınıñ boş yerlerini öz başına zapt etmek mecburlar. Bu, olarnı qanunnı bozğanlarında qabaatlamaq içün esas bere ve akimiyet ile çatışuvlarğa alıp kele. Eñ ciddiy ve keniş çatışuvlar 2007 senesiniñ soñunda Aqmescitte ve Ay-Petri yaylasında yüz berdi. Birinci alda yüzlernen adamlar iştirak etti – bir taraftan kommertsiya işhanesiniñ şeer akimiyetten qabar esabına alınğan toprağını zapt eken qırımtatarlar, diger taraftan – zırhlı tehnikanen kelgen militsiya ve qırımtatar olmağan, mezkür kommertsiya işhanesi parağa tutqan yaş adamlar.

            Qırımtatarlarğa eñ zalım ve qanlı ücüm 2007 senesi noyabr ayında Ay-Petri yaylasında olıp keçti. O vaqıt qırımtatarlarnıñ az sayılı gruppasına qarşı bir qaç zırhlı transporter ve biñden ziyade militsioner yollanılğan edi. Olarğa şovinistik mizaclı general A. Mogilev yolbaşçılıq yapqan. Akimiyet bu aktsiya qırımtatarlarnı qorqutmaq maqsadınen yapılğanını açıqtan bildirdi.operatsiya ğayet amansız edi, silâsız adamlarğa ateşli silâdan ateş açıldı, bir qaç adam yaralandı. Soñundan, qırımtatarlar öç aluvnı teşkilâtlandırğanlar cinaiy cevapkârlıqqa celp etilmesini talap etip, kütleviy narazılıq aktsiyalarını keçirgenleri neticesinde, ükümiyet deñişken ve akimiyet başına baş nazir Yu. Timoşenko kelgen soñ, general Mogilev Ukraina militsiyasından boşatılğan edi.

            Soñki yıllarda Kiyevde Qırımda topraqnı pay etüvniñ qanuniyligini teşkermek boyunca yüksek seviyede bir qaç komissiya teşkil etilgen edi. Bu komissiyalar umumen alğanda doğru hulasalarğa kelip, Qırımnıñ memurları topraqnı pay etüvde qanunlarnı bozğanlarını açıqlağan faktlarnı elde etse de, topraq meselesinde adaletni tiklev boyunca semereli çareler, öyle de, körülmedi. Bizim fikirimizge köre,   bunıñ sebeplerinden birisi, Qırımda topraqnı qanunsız pay etüvde Urainanıñ aliy akimiyetni temsil etken memurlarnıñ özleri iştirak etkenindedir. Olarnıñ çoqusı Qırımnıñ nufuzlı yerlerindeki topraq uçastkalarını qanunsız olaraq elde etkenler.

Ana tilinde tasil em de milliy medeniyet ve özgünlikni saqlap qaluv problemleri

            Qırımtatar halqı ögünde turğan eñ keskin ve, belki de, esas problemlerden biri ana tilini ve milliy medeniyetni, milliy özgünlikni saqlap qaluv problemidir. Belli ki, qırımtatarlar sürgün etilgen soñ Qırımda qırımtatar halqınıñ maddiy ve maneviy medeniyetiniñ izleri, şu cümleden, musulman mezarlıqları bile yoq etildi, Qırımdaki eali punktlarınıñ adları deñiştirildi. 

            Qırımtatarlar sürgünlikte bulunaraq, öz balalarını ana tilinde oqutmaq imkânından marum ediler. Qırımtatarlarnıñ bir qaç nesili qırımtatar tilinde mektep körmedi, ana tilinde radio ve televideniye yoq edi. Qırımtatar tili olğanı-olacağı qorantalarda qullanıldı. Neticede, qırımtatarlarnıñ yaş nesili turmuş seviyesinde bili öz ana tilini zayıf bile.

            Qırımtatar tilinde mektep ve mektepkece tasilniñ tiklenilüvi (daa doğrusı – reanimatsiyası) bir kereden onlarnen mektepler qurmaqnıñ çaresi olmağanı sebebinden ğayet ağır kete.

            50 yıl devamında qırımtatar tilinde derslikler neşir etilmegenini, qırımtatar tilinde ders bermek içün ocalar azırlanmağanını esapqa alsaq, qırımtatarlarnıñ til saasındaki ğayıplarını tasavur ete bilesiñiz. Bugünge qadar Qırımda qırımtatar tilinde oqutılğan 15 mektepni zornen açıp oldıq. Mektep çağındaki qırımtatarlarnıñ qararnen 10 fayızı şu mekteplerde ana tilinde belli bir derecede oqumaq ve tasil almaq imkânına malikler.

            Böyle kibi problemler çoq asırlıq medeniyetni ve milliy ananelerni tiklevde de bar. Deyerlik er şeyni yañıdan başlamaq mecburmız – teatrni ğayrıdan tiklemek, mezeyni meydanğa ketirmek ve viran etilgen tarihiy abidelerni restavratsiya yapmaq, ana tilinde kütleviy informatsiya vastalarını tesis etmek ve bala em de bediiy edebiyatını neşir etmek, qırımtatarlarnıñ tarihiy ve medeniy asabalığını tedqiqat etmek ve onıñnen cemiyetni tanış etmek.

Qırımtatarlarnıñ sotsial problemlerini al etvüde devletniñ iştiraki

            Ukraina öz mustaqilligini ilân etken soñ qırımtatar halqınıñ ve başqa milletlerge mensüp şahıslarnıñ sürgünligini cinayet olğanını qanunlar seviyesinde degil de, beyanlar seviyesinde beyan etip, sürgünlikten qaytıp kelgen adamlarnıñ sotsial  problemlerini al etmek içün bazı bir çareler köre. İşbu problelmerni al etmek içün beş yıllıq programmalar işlep çıqıla ve er yıl bu maqsadlar içün devlet bücetinden ayırılması içün belli bir sermiyalar közde tutula. Amma ayırılğan sermiyalar zaruriy ihtiyaclardan uzaqlar ve halqnıñ sürgünlik devamında körgen zararını ödep olamaylar. Meselâ, sürgün olunğanlarnıñ problemlerini al etmek içün 2009 senesi olğanı-olacağı 53 million grivnâ, yani qararnen 7 million dollar (misal çiyun – 500 talebege qararlaştırılğan bir mektepni qurmaq içün 40 mln. grn. zarur) ayırıldı.

            Qırımtatarlarnıñ ana-Vatanğa qaytuvı 20 yıldan ziyade çeşit dereceli tezlikte devam etkenine baqmadan, qırımtatar halqınıñ repatriatsiya ceryanı Ukraina qanunlarında qırımtatarlarnıñ qaytuvınen, yerleşüvinen ve aq-uquqlarınıñ tiklevinen bağlı mahsus qanunlarnnı yoqluğı şaraitinde keçmekte.

Ukraina devlet akimiyetiniñ aliy organlarına qırımtatar problemini qanunlar esasında basqıç-basqıç al etmek zaruriyeti olğanı defalarca añlatsılsa da, bunıñ neticesi olmadı.

            Meselâ, 2004 senesi iyün ayında qabul olunğan "Milliy mensüpligine köre sürgün olunğan şahıslarnıñ aq-uquqlarını ğayrıdan tiklev aqqında" Ukraina qanunına 384 halq deputatı rey berse de, Ukraina Prezidenti Leonid Kuçma tarafından maqullenmedi. Soñundan Ukraina parlamenti, bir sıra siyasiy küçler böyle qanun leyhalarına açıqtan qarşı çıqqan soñ, onı bir daa baqıp olamadı.

            Qırımdaki vaziyetke ve qırımtatarlarnıñ aq-uquqlarını ğayrıdan tiklev meselesine doğrultılğan mahsus qanunlar qabul olunması kerekligine tek 2009 senesi içinde çeşitli halqara teşkilâtlar, şu cümleden ÖBSEniñ milliy azlıqlar işleri boyunca Aliy komissarı cenap Knut Vollebek ve Avropa Şurası regionlar komitetiniñ Prezidenti cenap Lük Van den Brand, muracaat etseler de, bunıñ içün olardan minnetdarmız, teessüf ki, olarnıñ tevsiyelerini Ukraina yolbaşçıları ve siyasetçileri diqqatsız qaldırdılar.

            Qırımtatar halqınıñ ana-Vatanğa qaytuvı, yerleşüvi ve onıñ aq-uquqlarını tiklevnen bağlı ceryannı qanunlarnen teminlev problemini esas problem sıfatında köremiz, onıñ al olunmağanı taqdirde Qırımnıñ inkişafınen bağlı diger meseleler müsbet al olunacağına ümüt beslemek qıyın. Bu problemniñ al olunuvı Qırımnıñ tamır halqınıñ saqlanıp qalması ve inkişaf etmesiniñ zaruriy şartı ve kefaletidir.

            Bu munasebetnen, Avropa Şurasınıñ azası olğan memleketler ve Ukraina arasındaki ortaq memleketlerde demokratiyanı ve semerli idareni tiklemek, stabillikni yükseltmek ve medeniyetlerara dialognı kenişletmek maqsadınen çalışqan "Şarqiy ortaqlıq" programması çerçivesinde emekdaşlıq kenişlenecegine ümüt etemiz.

Prezident saylavından soñ vaziyet

            Qırımtatarlarnıñ elektoral baqışlar, adetince, Qırımdaki çoqusı rus tilli elektoratnıñ baqışlarından daima farqlanalar. Bunıñ içün saylav kampaniyası vaqıtında milletlerara işançsızlıq belli bir derecede arta. Hususan yerli akimiyet organlarına saylav vaqıtında. Deputatlıqqa Qırımda "rus menfaatlarını" ziyade semereli qorçalaycaq, "Qırımnıñ tatarlaşuvına" yol bermeycek namzetler peyda ola. Soñki prezident saylavında Qırımnıñ rus tilli çoqluğı Rusiye meyilli ve Ğarpqa qarşı çıqqan bir siyasetçi sayılğan  V. Yanukoviçniñ namzetini destekledi. Qırımtatarlarnıñ Qurultayı öz semetdeşlerini birinci turda milliy-demokratik küçlerden bir de-bir namzetke rey bermege çağırdı. Ekinci turda ise semetdeşlerimizniñ ekseriyeti Ukrainanıñ Avropağa qatıluvını ve onıñ Avropa Şurasına qoşulmasınınıñ tarafdarı olğan Yu. Timoşenkonıñ namzetine rey berdi. Qırımda ekinci turda Yu. Timoşenkoğa ealiniñ 17  fayızı qoltutqan olsa, eminliknen ayta bilemiz ki, olarnıñ 10-12 fayızı qırımtatarlarnıñ reyleridir. Qayd etmeli ki, soñki saylav devamında, qırımtatar halqı Meclisine qarşı pis veraqalar darqatılğanı ve matbuatta bir sıra yalan publikatsiyalar peyda olğanını esapqa almasaq, nasıldır milletlerara kerginleşüvi olmadı.

            Yañı prezident saylanğan soñ, adet üzre, kadrlar meselesinde büyük deñişmeler ola. Yani prezident, imkânı olduqça, özüne ve öz partiyasına sadıq adamlarnı esas yerlerge tayinlemege tırışa. Qırımda saylavdan evelsi de akimiyet Regionlar partiyasınıñ, yani yañı saylanğan Prezident V. Yanukoviçniñ partiyasınıñ ve bu partiyanen birlikte çalışqan bir qaç Rusiye meyilli teşkilâtlarnıñ elinde edi. Yalıñız Prezident tarafından Nazirler kabinetinen añalşqan taqdirde tayinlengen  bir qaç nisbeten yüksek vazifede, şu cümleden, rayon devlet memuriyetleriniñ yolbaşçıları, Qırımda Prezidentniñ vekili  ve digerler, başqa partiyalarnıñ vekilleri ya da umumen partiyasız ediler. Endiden soñ, bese-belli, Qırımdaki akimiyet daa da çoq Regionlar partiyası ve onıñ ittifaqdaşları – Rusiye meyilli teşkilâtlarnıñ elinde olacaq. Bazı allarda öz vazifelerinden aynı şu partiyanıñ azaları olğan yolbaşçılar işten boşatılalar. Meselâ, bugün, yani mart 17 künü Aqmescitte QMC Yuqarı Şurasınıñ sessiyasında muhtariyat parlamentiniñ şimdiki spikeri A. Gritsenkonı vazifesinden boşatmaq planlaştırıla. Onıñ qabaatı şunda ki, meger soñki prezident saylavında o yeterli qadar faallik köstermedi, endi onıñ Yerine aynı şu partiyanıñ azası olğan bir tedbirkâr saylaycaq olalar. Muhtariyatnıñ baş naziri yerine, matbuatnıñ bildirgenine köre, prezident saylavı devamında Qırımda V. Yanukoviçniñ saylav kampaniyasına yolbaşçılıq yapqan, bundan evel añıp keçtigim general A. Mogilev öz namzetini teklif etken eken. İşbu general hususiy qonuşuvlarda akimiyetniñ bütün strukturalarını qırımtatarlardan büs-bütün "temizlemek"ni işandırğan edi.

            Bu generalnıñ siyasiy baqışlarını köstermek içün onıñ Qırımda eñ çoq tirajlı ve Rusiye meyilli gazetalardan biri olğan "Krımskaya pravda" gazetasında derc olunğan "Qırımda vaqialar Kosovo stsenariyasına köre ihtilâf ola bile" adlı maqalesinden sadece bir qaç satırnı misal etip ketirem:

            "Qırımtatar halqınıñ zemaneviy tarihında rezil saife bar – bu, Ulu Vatan cenki vaqıtında yapılğan kütleviy hainliktir... Cenk devam ettigi zaman devletniñ reberleri bularğa qarşı daa çoq doğru ve gumanistik şekilde yanaştı. Qırım – devlet sıñırında olğan ve strategik ceetten müim bir topraqtır ve böyle yerde duşmannı askerlerimizniñ artında bıraqmaq, elbet de, büyük ihtiyatsızlıq ve aqılsızlıq olacaq edi… Bu areketniñ gumanistik tarafı şunda ki, birinciden, cenk bitken soñ, devletniñ ögünde bularğa qarşı göñülli olaraq insanlarımıznı, partizanlarnı, duşmaña qarşı yeraltı areketler yapqan insanlarımıznı öldürdikleri halqımıznıñ intiqam almaq istekleriniñ ögüni almaq problemi çıqacaq edi…".

            Bundan soñra general qırımtatarlarğa harakteristika bererek: "…Şarqiy halqlarğa mensüp qurnazlıq olarğa sefil, aşşalanğan, eziyetlengen yoqsullar sıfatını almağa daima imkân bere edi. Quran ise olarğa yavurlar devletinden sadaqa aluvda mania olmağan edi…" dep yaza.

            Yani bu yerde degil tek bütün bir millet, onıñ dini – islâm da aqaretlene. Qayd etmeli ki, generalnıñ bu maqalesi o daa Qırım militsiyasınıñ yolbaşçısı olğanda derc olunğan edi.

            Men, faşistçesine fikir etken bir adam Qırımda mesülietli vazifege tayinlene bileceginden telâşlanıp, onıñ aza olğan partiyanıñ yetekçilerine V. Yanukoviçke ve N. Azarovğa muracaat etim ve onıñ maqalesiniñ metnini de berdim. Olarnı yarımadadaki vaziyet birden fenalaşa bilecegini tenbiyeledim. Olar şu adamnı Qırımdan uzaqça bir yerge, Ukrainanıñ başqa bir vilâyetine yollamağa tırışacaqlarını işandırğan ediler. Lâkin mart 11-de bu general Ukraina içki işler naziri vazifesine tayinlendi. Bu mesele boyunca izaatlar, zanımca, artıq artqaçtır.

            Büyük teessüfnen bildirem ki, Kiyevde ve, hususan, Qırımda yüksek vazifelerde bulunğan Mogilev kibi adamlar az degil.

Avropa parlamenti ve Avropa Şurasından beklentiler

            Avropa parlamentinden, Avropa şurasından ve Avropa komissiyasından ne istegenimiz hususında bir qaç söz.

            Ukrainadaki demokratik küçler 2008 senesi oktâbr 23-te qabul olunğan Qararnı büyük memnüniyetnen qabul etkenler. Bu Qararda Sovetler rejimi tarafından ukrain halqana qarşı teşkilâtlandırılğan Suniy açlıq insanlıqqa qarşı cinayet olaraq tanıla. Avropa parlamenti qırımtatar halqınıñ öz ana-Vatanıñdan sürgünligine ve onıñ sürgünlik yerlerinde yarım asır devamında zorbalıqnen tutulğanına da şöyle qıymet kesse, şu halqqa nisbeten adaletni tiklev yolunda emiyetli adım, Qırımnıñ territoriyasında etnikara iqlimni sağlamlaştıruvğa qoşulğan salmaqlı isse olur edi.

            Avropa parlamenti 2009 senesi aprel 2-de qabul etken "Avropa şuurı ve totalitarizm aqqında"ki Qararında "…Avropadaki integratsiya başından Holokostnıñ em deye Merkeziy ve Şarqiy Avropada totalitar kommunistik ve demokratik olmağan rejimlerniñ peyda olmasına vesile olğan eki cian cenki ve natsizm zorbalığınıñ ketirgen istiraplarğa qarşı bir reaktsiya, Avropada teren iddalar ve adavetniñ ögüni emekdaşlıq ve integratsiya esasında almaq içün, Avropada cenklerni toqtatmaq ve demokratiyanı teminlemek içün bir yol edi" dep kösterile.

            Qırımtatar problemine muracaat eterek, qırımtatar halqı sürgünliginiñ mahv etici aqibetlerini ve onıñ sürgünlik yerlerinde on yıllarnen zorbalıqnen tutulmasınen bağlı aqibetlerni bitirmek içün Avropa Şurasınıñ azası olğan memleketlerniñ ve, bütünley, Avropa Şurasınıñ hususiy yanaşuvını talap ete, degen fikirdemiz.

            Aynı vaqıtta, Avropa Şurasını Ukraina devletinen birlikte ve qırımtatarlarnıñ iştiraki sayesinde Avropa halqlarından biri – cinaiy totalitar kommunistik rejimi neticesinde öz tili ve medeniy özgünliginden marum qalmaq havfı astında qalğan qırımtatar halqınıñ tiklenüvi ve inkişafına yardımlaşacaq mahsus programmalarnı planlaştırmasını ve ömürge keçirmesini çağıramız.

Biz Avropa Şurasınıñ Ukraina qırımtatar halqınıñ aq-uquqlarını tiklevge doğrultılğan qanunlarnı qabul etmesine yardımlaşacaq ğayretlerine ilâve olacaq programmalar sırasında belgileymiz:

a) Qırımda qıımtatarlar toplu yaşağan yerlerde onlarnen mektepler ve mektepkece bala müessiseler qurmaq;

b) gumanitar kadrlar azırlağan esas ocaq sayılğan Qırım müendislik-pedagogika universitetiniñ (Aqmescit ş.)  maddiy-tehnikiy ve ilmiy-tedqiqat bazasını pekitmege yardım etmek;

v) Orta asırlar qırımtatar medeniyetine ait tekrarlanmaz tarihiy ve mimariy abidelerni tamirlemek;

g)  qırımtatar tilinde yayınlanğan elektron ve basma kütleviy informatsiya vastalarınıñ inkişaf etmesine yardımlaşmaq;

d) vatanğa avdet olğan qırımtatarlar arasında küçük ve orta biznesni inkişaf ettirmege yardımlaşmaq;

ye) istegine qarşı sürette alâ daa sürgünlik yerlerinde yaşamağa mecbur olğan 100 biñden ziyade qırımtatarnı Vatanına qaytaruv mehanizmini sadeleştirmektir.

Şu sırada, qırımtatar porblemini al etüvnen bağlı bu ve diger meseleler Ukraina-Avropa Şurası Assotsiatsiyasınıñ kün tertibine kirsetilecek, degen fikirden kelip çıqamız.

            Meni bu yerge davet etkeniñiz ve problemlerimizni beyan etmek içün imkân bergeniñiz içün minnetdarlığımnı bir daa bildirem. Avropa strukturaları Qırımnıñ keçiktirilmez problemlerini al etüvge öz issesini qoşacaqlarına, ümüt etem. Aynı vaqıtta bu, mustaqil demokratik Ukrainanıñ pekitilmesi işine, Şarqiy Avropanıñ Qara deñiz besseyninde stabillikniñ pekitilmesine qoşulğan bir isse olacaqtır.

Diqqatıñız içün sağ oluñız, Qırımnen bağlı bütün qoşma suallerge büyük memnüniyetnen cevap bermege areket etecem.