ROMANYA DOBRUCASI’NDAKİ OSMANLI ESERLERİ
Yard. Doç.Dr. CEZMİ KARASU (*)
Dobruca bölgesi kabaca Tuna nehrinin Karadeniz’e yaklaşırken Silistre’den sonra kuzeye doğru dönmesiyle oluşturduğu dirsek ile Karadeniz arasında kalan bölgedir. Bölge genellikle bugün Bulgaristan sınırları içinde kalan Varna’nın kuzeyindeki düzlüklerden başlatılarak Tuna deltasındaki Tulça şehrine kadar olan yerleri içine alır. Dobruca’nın yüzölçümü bugün 14.492 kilometrekaresi Romanya’da 7.780 kilometrekaresi Bulgaristan’da olmak üzere toplam 23.626 kilometrekaredir. Zaman zaman Tuna’nın karşı kıyısında bulunan Braila (eski adı İbrail) ile Galati (eski adı Kalas) şehirleri de Dobruca içinde sayılır. Sanırız bu son iki şehir coğrafi bütünlük amacıyla değil Osmanlı dönemindeki işlevleri nedeniyle Dobruca’ya dahil sayılmaktadırlar. Çünkü bu iki iskele Tuna’nın karşı yakasında yani Boğdan (=Moldavia) tarafında bulunmakla birlikte Eflak ve Boğdan prensliklerinden başta İstanbul olmak üzere imparatorluğun başka şehirlerine nakledilecek (zahire, kereste, yağ, bal vb.) malların gemilere yüklendiği limanlar olarak prensliklere değil Babıali’ye bağlı yerlerdi. Ancak burada Romanya Dobrucası ele alınacaktır.
Dobruca’nın Osmanlı Devleti’ne katılması süreci 1444 Varna Savaşı ile başlar, 1484’te II.Bayezid’in bölgenin kuzeyini ilhak etmesiyle tamamlanır. Dobruca bölgesinin Osmanlı Devleti’nden koparak Romanya’ya bağlanması 1878 Berlin Anlaşması’ndan sonradır. Romanya ile Rusya arasında Basarabya üzerinde çıkan anlaşmazlık Dobruca’nın Romanya’da, Basarabya’nın ise Rusya’da kalması formülüyle aşılabildi.
Böylelikle incelemenin mekan ve zaman sınırları ortaya çıkmış olmaktadır. Bu sınırlar içinde Dobruca’daki Osmanlı dönemi eserlerine temas edilecektir. Ancak sınıflandırmanın doğal bir sonucu olarak eserlerin kronolojik bir sıra izlemeyeceği ortadadır. Bu inceleme daha çok bir envanter oluşturmayı hedeflemektedir.
I.NÜFUS
Dobruca’nın Romanya’ya ilhakından sonraki ilk nüfus sayımında Köstence ve Tulça vilayetlerinin toplam nüfusu 180.000 kadardır. Bu yıllarda nüfusun yarıdan fazlası Müslümanlardan oluşmaktadır. Müslüman nüfus II.Bayezid’in fethinden sonra bölgeye Anadolu’dan getirilerek yerleştirilen ve Evlad-ı Fatihan olarak tanımlanan Yörüklerden ve Kırım’ın Ruslarca ilhakından sonra Kırım’dan göç eden Tatarlardan oluşur. Bunlara ek olarak son zamanlarda kendilerini Türk nüfusu içinde sayan Müslüman çingeneler de dikkate alınmalıdır. Daha sonraki yıllarda ise bir taraftan bölgeye çok miktarda Romenin yerleştirilmesi diğer taraftan da önemli miktarda Müslüman nüfusun buradan göç etmesi ile demografik yapı tamamen değişmiştir. 2002 yılında yapılan son nüfus sayımlarına göre Dobruca’da 25.000 Türk, 24.000 Tatar olmak üzere 49.000 Müslüman nüfus yaşamaktadır. Her iki topluluğun önderleri gerçek rakamların bunun üzerinde olduğunu düşünmektedirler.
II. KASABALAR, KÖYLER
Osmanlı döneminde Dobruca’da çok sayıda yerleşim yeri kurulmuştur. Bunların başında Mecidiye Kasabası gelmektedir. Kırım Savaşı’ndan sonra Dobruca’ya Kırım’dan gelen göçmenler için büyük bir yerleşim merkezi yapma fikri ortaya çıktı. Köstence’ye 45 km. uzaklıktaki Karasu yerleşiminin yeri uygun görülerek burada yeni ve büyük bir kasaba kuruldu. Kasabanın adı değiştirilerek Osmanlı Sultanı Abdülmecid’e izafeten Mecidiye kondu. İdare binaları, cami inşa edildi. Kasaba bugün adını muhafaza etmektedir.
Osmanlı döneminde Romanya Dobrucası’nda kurulan yerleşim birimlerinin belirleyebildiğimiz eski ve yeni adları Ek-1’de sunulmuştur.
III.CAMİLER
Dobruca’da Osmanlı döneminden kalma bir hayli cami bulunmaktadır. Bu yapılar aşağıda kısaca gözden geçirilecektir.
GAZİ ALİ PAŞA CAMİİ:
Bugün Dobruca’daki en güzel ve bakımlı camilerden birisidir. Babadağ’dadır. Tuna Komutanı Gazi Ali Paşa tarafından 1610 yılında inşa ettirilmiştir. Tek minareli bir yapıdır. Geniş bir son cemaat yeri vardır. Bahçesinde çeşmesi ve Gazi Ali Paşa’nın türbesi bulunur. Cami Türkiye ve Romanya tarafından ortaklaşa restore ettirilerek 1998 yılında iki ülke Cumhurbaşkanlarının katılımıyla yeniden kullanıma açılmıştır. Restorasyonda külliyeye bir de imam lojmanı eklenmiştir.
HÜNKAR CAMİİ:
Köstence merkezinde Müftiyat binasının yakınındadır. Köstence’nin Kırım Savaşı’ndan sonra Kırım’dan göç edenlerin yerleştirildiği bir merkez olmasından sonra 1869 yılında Osmanlı Sultanı Abdülaziz tarafından yaptırılmıştır. Cami taştan, kare planlı ve düz kiremit çatılı olarak yapılmıştır. Bugün ibadete açıktır.
MECİDİYE CAMİİ:
Yukarıda sözünü ettiğimiz Mecidiye Kasabasında Sultan Abdülmecid’in 1859 yılında yaptırdığı bir camidir. Alemleri İstanbul’da yaptırılarak götürülmüştür. Bahçe içinde tek minareli bir yapıdır.
MANGALYA CAMİİ:
1590 yılında henüz kimliği kesinlik kazanmamış bulunan Esma Sultan adına yapılmış bir camidir. Dobruca’daki en eski cami budur. Bugün ibadete açıktır.
MAHMUT YAZICI CAMİİ:
İsakça’da bulunan cami 1864 yılında inşa edilmiştir. Düz kiremit çatılı, dikdörtgen planlı bir camidir. 1995 yılında restore edilmiştir. Bugün asli fonksiyonu ile ayaktadır. Kasabada Osmanlı devrinde yapılan diğer üç cami (Sultan II.Osman Camii, Hasan Paşa Camii ve Hacı Mehmed Tahir Ağa Camii) 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında yıkılmışlardır.
TULÇA AZİZİYE CAMİİ:
Mecidiye Camii’nin benzeri olarak Sultan Abdülaziz tarafından 1863-1864 yıllarında yaptırılmıştır. Taştan ve kiremit çatılı bir camidir.
HÂRŞOVA CAMİİ:
Sultan II.Mahmud tarafından 1812 yılında inşa ettirilmiştir. Taştan yapılmıştır.
KÖYLERDEKİ CAMİLER:
Kırım Savaşı’ndan sonraki göç dalgasını izleyen yıllarda Dobruca’da büyük bir ibadethane inşa faaliyeti gözlenir. Yukarıda sayılan bazı büyük camilerin yanında pek çok köyde de camiler inşa edilir. Bu camilerin bir kısmı bugün ayaktadır.Dobruca’nın Romanya’ya ilhak edildiği 1878 yılına kadar yapıldığını belirlenen köy camileri şöylece sıralanabilir:
Boğazköy(1756), Mahmudiye(1832), Karatay (1848), Morgöl (1849), Amzaca(1850), Kaşıkçı(1850), Kalaycı(1854), Hendek Karakuyusu (1856), Pervel(1856), Dobromir (1858), Palaz(1859), Şirin(1859), Başpınar(1860), Muratan(1860), Maçin(1860), Karaibil(1861), Dokuzsupu(1865), Engez(1866) Kara Ömer (1867), Köstel(1870), Bayramdede(1870), Musurat(1870), Taşaul(1871), Çukurköy 1871), Aşçılar(1872), Acemler(1873), Horozlar(1873), Gelincik(1873), Defçe(1874), Alakapı (1877).
IV.MEDRESE
Medreseler konusunda akla gelen en önemli örnek kuşkusuz Mecidiye Seminarı’dır. Medrese XVII. Yüzyıl başlarında Babadağ’da Gazi Ali Paşa Medresesi olarak öğretime başlamıştır. Gazi Ali Paşa medrese için 8.000 hektarlık bir arazinin gelirini vakfetmiştir. Aralıklarla eğitime devam eden medrese 1889’da yeniden düzenlenmiş Mecidiye’nin giderek daha büyük bir merkez haline gelmesiyle 1901 yılında buraya taşınmıştır. Mecidiye Seminarı olarak değiştirilen ve 8 sınıflı modern bir okul haline getirilen medrese 1920’li ve 1930’lu yıllarda en parlak zamanlarını yaşamış ve başta Mehmet Niyazi Bey olmak üzere pek çok önemli şahsiyeti Dobruca’nın fikir, eğitim ve din hayatına kazandırmıştır. Sosyalist dönemde öğrencileri giderek azalmış ve sonunda 1965 yılında öğrencisizlikten kapanmıştır. Bugün binası harap haldedir. Binanın restorasyonu için bazı girişimler olduysa da bir gelişme sağlanamamıştır.
V.TÜRBELER
SARI SALTUK BABA TÜRBESİ
Dobruca’da türbe denildiği zaman ilk akla gelen yapı Sarı Saltuk Baba Türbesi’dir. Balkanların İslamlaşması tarihinin en önemli şahsiyeti olan Sarı Saltuk için Balkanların pek çok yerinde türbeler ve makamlar inşa edilmiştir. Bu yapıların içinde gerçek türbe olduğuna inanılan yer Babadağ’da mevcut olanıdır. Yapı uzun yılların tahribi sonucu hayli yıpranmış ise de son zamanlardaki restorasyon çalışmaları ile tekrar eski haline getirilmeye çalışılmaktadır. Yapı oldukça sade kare planlı ve kubbelidir. Tahribatı önlemek üzere, yapının tümünün üzerini örtecek biçimde düz kiremitli ve sakil görünümlü bir çatı yapılmıştır.
GAZİ ALİ PAŞA TÜRBESİ:
Gazi Ali Paşa Türbesi, Tuna Muhafızı Gazi Ali Paşa’nın yaptırdığı caminin bahçesinde yer almaktadır. 1619 yılında yapılan türbe cami ile birlikte restore edilerek 1998’de yeniden ziyarete açılmıştır. Özellikle Babadağ’daki Müslüman cemaatin büyük bir hürmet göstererek ziyaret ettiği bir türbedir. Altıgen planlı ve kubbeli bir yapıdır. Kitabesi cami avlusuna bakan köşede yer almaktadır.
KOYUN BABA TÜRBESİ:
Yine Babadağ’da bulunmaktadır. Babadağ’ın yanındaki dağın tepesindedir. Koyun Baba’nın kimliği ve yaşadığı dönem hakkında kesin bilgiler bulunmamakla birlikte bölgenin İslamlaşması için çalışan bir Horasan ereni olduğuna ilişkin rivayetler vardır. Bir başka rivayete göre Koyun Baba koyunlarını otlatırken, hayvanların belli bir yeri çiğnemeden geçtiklerini fark etmiş böylelikle de burada yatan Sarı Saltuk’un mezarını keşfetmiştir. Türbesi hem Müslümanlar hem de Hıristiyanlar tarafından aziz bilinerek ziyaret edilmektedir.
İSHAK BABA TÜRBESİ:
İshak Baba Türbesi aynı adı taşıyan yerde İsakça’dadır. Selçuklular devrinde Anadolu’da büyük bir isyan çıkaran Baba İshak adına yapılmış olduğu yolunda rivayetler vardır. Bölgedeki heterodoks Müslüman varlığının Selçuklular dönemine kadar eskiye gittiği düşünülürse, türbenin belki de Babailiğin bir yansıması veya sembolü olarak oluşturulduğu düşünülebilir.
VI.VAKIFLAR
Dobruca’da Osmanlı Devleti döneminde çok sayıda vakıf kurulduğunu görmekteyiz. Vakıflar Genel Müdürlüğü kayıtlarından çıkarabildiğimiz vakıfları aşağıda sunuyoruz. Bu vakıfların günümüzde herhangi bir hükmi şahsiyetlerinin bulunmadığı düşünülmektedir. Ancak çeşitli cemaatlerin artık eski vakıf mallarını ve arazilerini elde etmeye başladıkları düşünülürse belki bu yoldaki girişimler bazı sonuçlar verebilir.
Yeri
|
VAKFIN ADI
|
TARİHİ
|
VAKIF Defter NO
|
Babadağ
|
Hasan Efendi Vakfı
|
1133 H.
|
623
|
Babadağ
|
El-HacYusuf Paşa Vakfı
|
1108H.
|
628
|
Babadağ
|
Seyyid Mehmed Paşa Vakfı
|
1194 H
|
627/737
|
Babadağ
|
Zaim Pir Mustafa Ağa Vakfı
|
1180 H.
|
624
|
Babadağ
|
Gazi Ali Paşa Vakfı
|
1091 H.
|
633
|
Babadağ
|
El-Hac İbrahim Ağa Camii Vakfı
|
1172 H.
|
1171
|
Babadağ
|
Ahmet ağa Vakfı
|
1136 H.
|
734
|
Köstence
|
Hacı Ali Ağa Vakfı
|
1166 H.
|
626
|
Köstence
|
Hasan Ağa Vakfı
|
1160 H.
|
630
|
Karasu (Mecidiye)
|
Çıplak Hasan Ağa Vakfı
|
1189 H.
|
988
|
Karasu (Mecidiye)
|
El-Hac Ömer Ağa Vakfı
|
1135 H.
|
625
|
Karasu (Mecidiye)
|
El-Hac Ahmed Ağa Vakfı
|
1113. H.
|
725
|
Mangalya
|
Rikapdar Rodoslu Ahmed Ağa Vakfı
|
1211 H.
|
743
|
Mangalya
|
Seyyid Feyzullah Efendi Vakfı
|
1143 H.
|
624
|
İbrail
|
Zahide Hanım Sultan Vakfı
|
1163 H.
|
738
|
İbrail
|
Osman Ağa Vakfı
|
1171 H.
|
624
|
İbrail
|
Ali Çelebi Vakfı
|
1097 H.
|
630
|
İbrail
|
El-Hac Mehmed Ağa Vakfı
|
1160 H.
|
624
|
İbrail
|
İbrahim Paşa Vakfı
|
1241 H.
|
691
|
İbrail
|
Beşlu Han ağası Camii Şerifi Vakfı
|
1155 H.
|
1120
|
İbrail
|
Kapudan Oğlu Camii Şerifi Vakfı
|
1171 H.
|
1217
|
EK-1
Eski ve şimdiki adlarıyla Romanya Dobrucası’ndaki Osmanlı dönemi yerleşim yerleri:
ABDULLAH-POTÂRNICHE
ACEMLER – CIOBANITA
ACIKABOL-GOLEA
AKBAŞ – ALBEŞTI
AKRABACI-HATEG
ALA KAPI - POARTA ALBA
AMZACA – AMZACEA
ASANCA - VALU LUI TRAIAN
AŞÇILAR - VANATORI
ASTÖRLÜK - CUMPANA
AZAPLAR – TATARU
AZİZİYE – AGIGEA
BAYRAMDEDE – INDEPENDENTA
BAŞPINAR - FÂNTÂNA MARE
BEKTER-FURCA
BEŞAVUL-CONACU
BEZİRGAN-RARİŞTEA
BİLALLAR-DOROBANTU
BOĞAZKÖY – ÇERNAVODA
BURUNCA-POENITA
KÜÇÜK BÜLBÜL - CIOCÂRLIA DE JOS
BÜY. BÜLBÜL - CIOCÂRLIA DE SUS
ÇALMACA-VETERANI
ÇATALORMAN-PANTELİMON
ÇELEBİKÖY-FRUMUŞİCA
ÇIKRIKÇI-SIBIOARA
ÇUKURKÖY – BREBENI
ÇUKUROVA - CIUCUROVA
DANAKÖY - NICOLAE BALCESCU
DAVULKÖY-DARABANI
DELİ ORUÇ-VÂRTOP
DEREKÖY-VÂLCICA
DOBROMİR – DOBROMIR
DOKUZOĞUL-CUZA VODA
DOKUZSUPU – GRADINA
DOYURAN-SÂMBATA NOUA
DEMİRCİ-OLTENI
DEVCE – GHERGHINA
EBEKÖY-LANURILE
EDİLKÖY-MIRIŞTEA
ENCE - MERENI (UZUNLU)
ENGEZ – SCARISOREANU
EREBİLER-VALEA ORZULUI
GELİNCİK – PECINEAGA
GÜVENLİ-FAGETUL
HACILAR – HAGIENI
HAYDARKÖY-SIGURENI
HENDEK KARAKUYUSU - VALEA DACILOR
HIRŞOVA – HÂRSOVA
HOROZLAR – COCOSU
HOŞKADIN-CADÂNA
İDRİS KUYUSU-VETERANUL
İSKENDER-FURNICA
KAÇAMAK – VIISOARA
KADI KIŞLASI-BALACEANUL
KADIKÖY-COROANA
KALAYCI –FAUREI
KALFA-CALFA
KANARA – OVIDIU
KANLIÇUKUR-VALCELELE
KAPICI-CRIŞAN
KARAAĞAÇ - COTU VAII
KARAAĞAÇ KULAK-LIMANU
KARAAMET-CARAAMAT
KARABAKI-NEGREŞTI
KARAHARMAN-VADU
KARAİBİL - CARAIBIL
KARAKÖY-PELINUL
KARAMURAT - MIHAIL KOGALNICEANU
KARANLIK-NEGURENI
KARAÖMER - NEGRU VODA
KARAPELİT-STEJARUL
KARATAY – NISIPARI
BÜYÜK KARGALIK-CORBU DE JOS
KÜÇÜK KARGALIK-CORBU DE SUS
KARLIKÖY-ROVINE
KARTAL-ŞOIMU
KAŞIKÇI – CASIMCEA
KAVGACI-UNIREA
KENCE MAHALLE-MERENI
KERTİKPINAR-CURCANU
KİRACI-COTU VAII
KOBADIN – COBADIN
KOCALİ– LUMINA
KOPUKÇU-ARSA
KÖRÇEŞME-TEPEŞ VODA
KÖSELER-PETROŞANI
KÖSTEL - CASTELU
KUMLUOVA-COMOROVA
KURUCA-CURUGEA
KUYUCUK – LIPNITA
KUZGUN-IOAN CORVIN
LAZ – LAZU
BÜYÜK MURATAN-VICTORIA
KÜÇÜK MURATAN – BIRUINTA
MAHMUDİYE – MAHMUDIA
MAHMUDKUYUSU - IZVORU MARE
MAHMUTKÖY-MAHOMETCEA
MAMBETÇA-DROPİA
MAÇA PINAR-SCHITU
MERDİVENLİ PINAR-SCARIŞOARA
MOLÇOVA-ADAMKILISE-ADAMCLISI
MORGÖL – MURIGHIOL
MURFATLAR – BASARABI
MUSLA-CLOŞCA
MUSLU BEY-HORIA
MUSURAT – MOVILITA
MÜSTECEP KIŞLASI-STÂNA DE VITE
NALBANT-PABUCCI
NASREDDİN-NASTREDINU
NAZARCA-VALEA CIOBANULUI
OMURÇA - VALEA SEACA
OSMANÇA – OSMANCEA
OSMANFAKI - BARAGANUL
PALAZ - PALAZU MARE
PAZARLI-TÂRGUŞOR
PELETLİ-SÂCELE
PERVENİ – MOSNENI
PULLUKÇU-ADÂNCATA
RAHMAN-RAHMANU
RAMAZANKÖY-RAMAZANU
RECEP KUYUSU-TUDOR VLADIMIRESCU
SAİDİYE-BUSUIOCU
SATIŞKÖY-CRUCEA
SOFULAR-PLOPUL
ŞAHMAN-LUMINITA
ŞEREMET-CASIAN
ŞİRİN - SIRIU
TAŞAUL – PIATRA
TAŞPINAR - SILISTEA
BÜYÜK TATLICAK - 23 AUGUST
KÜÇÜK TATLICAK – DULCESTI
TEKKE DERESİ-VALEA TAPULUI
TEKKEKÖY-TECHE CHIOI
TEKİRGÖL – TECHIRGHIOL
TERZİKÖY-RUNCU
TERZİ VELİ-PELINEI
TOPRAKSARI – TOPRAISAR
TUZLA – TUZLA
TÜRK MURFATLAR-SIMINOC
UĞURLUKÖY-URLOAIA
URUMBEY-URUMBEI
UZUNLAR-LUNGENI
VALALI-VÂLCELE
VELİKÖY-PORUMBACUL
YENİŞENLİ-VALENI
YILANLIK-VAMA VECHE
Osmanlılardan Önce Mevcut Olan Eski Yerleşimler
TULÇA – TULCEA
BABADAĞ – BABADAG
KÖSTENCE-CONSTANTZA
MAÇİN – MACIN
MANKALYE-MANGALIA
İSAKÇA - ISACCEA
İBRAİL - BRAILA
(*)Eskişehir Osmangazi Üniversitesi / TÜRKİYE
Dipnotlar:
10 Osmanlı döneminde Dobruca’da yapılan ibadethaneler kuşkusuz camilerle sınırlı değildir. Camiler dışında kiliselerin ve sinagogların da inşa edildiği göze çarpar. Bu türden yapıların bir kısmını Historical Yearbook 2006 için hazırladığımız “SOME NOTES ON THE TEMPLES IN DOBROGEA DURING 1860’S (ACCORDING TO OTTOMAN SOURCES)” başlıklı küçük hacimli incelemede ele aldık.
25Barbuleanu, s.88. Benzer rivayetler başka yerlerdeki türbeler için de anlatılır. Örneğin Türkiye/Eskişehir’e 45 km. uzaklıktaki Battal Gazi’nin mezarı da aynı şekilde çoban Kutluca Baba tarafından bulunmuştur
26 Filiz Halil, s.24 vd
Fikirde Birlik - Sayı: 31
[-]
Bağlantı : http://www.fikirdebirlik.com/yazi.asp?yazi=200901008
Kaynak göstermek suretiyle kullanılabilir.
|